مهارت‏ها و روش‏های جلوگیری از افزایش غم و غصّه

مهارت‏ها و روش‏های جلوگیری از افزایش غمو غصّه

اسلام برای جلوگیری از افزایش غم و غصّهو فشار روانی فرد محزون روش‏های گوناگون اعمّ از پذیرش موقعیت، گریه درمانی و تسکینبا اشک، درد دل کردن با برادران دینی، تلقین تحمل، دوری از عوامل شدت‏زا، توجّه بهارزش پاداش تحمّل، پرهیز از یاد غم­ها و غصّه ها و خود مشغولی و ... ارائه نموده است.

بقیه در ادامه مطلب...

مهارت‏ها و روش‏های جلوگیری از افزایش غمو غصّه

اسلام برای جلوگیری از افزایش غم و غصّهو فشار روانی فرد محزون روش‏های گوناگون اعمّ از پذیرش موقعیت، گریه درمانی و تسکینبا اشک، درد دل کردن با برادران دینی، تلقین تحمل، دوری از عوامل شدت‏زا، توجّه بهارزش پاداش تحمّل، پرهیز از یاد غم­ها و غصّه ها و خود مشغولی و ... ارائه نموده است.

در آموزه‏های دینی، به مهارت‏ها و روش‏هایجلوگیری از افزایش غم و غصّه، توجّه عمیق و دقیقی شده است.

سؤال اصلی مقاله این است که روش‏های جلوگیریاز افزایش غم و غصّه از نگاه قرآن و روایات چیست؟ همچنین به دنبال آن هستیم تا دریابیممعنای اصلی صبر در برابر بلایای زندگی چیست؟

در این تحقیق به شناخت روش‏ها و مهارت‏هایجلوگیری از افزایش غم و غصّه‏های زندگی می پردازیم.

روش های جلوگیری از افزایش غم و غصّه

تحمّل برخی واقعیت های غم آور زندگی، بسیارسخت و تلخ است تا جایی که ره آورد غم، پیری زودرس معرفی شده است. چنان که امام علی(ع)میفرماید: «الهمّ نصف الهَرَمَ[1]؛ اندوه خوردن نیمی از پیری است.» و این نیز واقعیتیاست که گاهی شرایط نامطلوب، انسان کارهای غیرعادی می کند. جزع و فزع کردن، روی آوردنبه داروهای تسکین‏دهنده، توسّل به تشریفات شادی در غم ـ که حتّی در شادی هم ناصحیحاست ـ و برخی رفتارهای بینتیجه‏ی دیگر از فعّالیت هایی است که در قرآن و روایات نهیشده است.

در این جا روش‏هایی برای جلوگیری از ازدیادغم و غصه ارائه گردیده است که عبارتند از:

1. پذیرش موقعیت؛

به حکم خرد، عاقل خود را به کار بیهوده،مانند ستیز بی فایده با سختیها و غم‏ها مشغول نمیکند. بلکه به جای قرار گرفتن در مقابلغم ها در کنار غم ها می ایستد تا بتواند به‏جای بیتابی و سایر روش‏های غلط که او راناتوان می سازد، امکان مدیریت و مهار نمودن غم ها را ایجاد کرده، کنترل آن را به دستگیرد.

حضرت علی(ع) به «اشعث بن قیس» که برادرشرا از دست داده بود، فرمود: «انّک ان صبرت جری علیک القضاء و انت محمودٌ و ان جزعتجری علیک القضاء و أنت مذموم[2]؛ اگر شکیبا باشی تقدیر الهی بر تو جاری می شود و توپاداش داده خواهی شد و اگر بیتابی کنی نیز تقدیر الهی بر توجاری میشود و تو گناه کاری.»برطرف شدن غم ها نیز مانند آمدن آن ها به اختیار ما نیست.

بدین ‏ترتیب کنارآمدن با غم و پذیرش موقعیت،همان نکته‏ی مهمی است که ما را در جلوگیری از افزایش غم و غصّه یاری میدهد. «ارض تسترح.[3]؛ یعنی راضی باش تا راحت زندگی کنی.» از این کلام دریافت میشود که بیتابی و درگیریبا غم و غصّه نتیجه ای جز زیان نخواهد داشت. در احادیث، روی اصل «برگشت‏ناپذیری» برخیسختی ها تأکید شده است. امام علی(ع) میفرماید: «اذا اتتک المحن فاقعد لها فانّ قیامکفیها زیاد?ٌ لها[4]؛ هرگاه محنتی به تو رسید، در کنار آن بنشین که ایستادن در برابرآن، موجب افزایش (رنج) آن میگردد.»

در پذیرش موقعیت ـ که قبول فعال و پویایآن است ـ فرد امکان طراحی بهترین مقابله برای موقعیت پیش آمده را می یابد. یک مقابلهی فعال و پویا عبارت است از چاره‏اندیشی و چاره‏اندیشی؛ یعنی یافتن راه خروج از مشکلاتیا بردباری و صبوری، همان طور که امام علی(ع) میفرماید: «واعلم انّ المخرج فی أمرین،ما کانت فیه حیلَة فا لاحتیال وما لم تکن فیه حیلة فا لاصطبار[5]؛ و بدان که راه خروجاز تنیدگی در دو چیز است: آن چه چاره دارد، چاره کردن و آن چه چاره ندارد، صبرکردن.»

لذا بهترین واکنش در حوادثِ چاره پذیر مثلبلایای عمومی اقدام مناسب است و در مقابل حوادث چاره‏ناپذیر (مثل فقدان عزیزان) بردباریو تحمل است تا دوره ی بحران سپری شود.

2. گریه درمانی (تسکین با اشک)؛

گریه یک واکنش طبیعی و نتیجه ی عواطف انسانیاست. گریستن یکی از راه‏های جلوگیری از افزایش غم است که به هنگام مصیبت سبب تسکینبوده، مورد نهی اسلام هم نیست. فروخوردن غم و غصّه و پرهیز از گریستن، باعث فرسایشروحی میگردد.

آموزه‏های دینی به این امر مهم التفات دارندو توصیه‏ی مؤکّد امامان ما در این میان خودداری از کلام نابه جا و بیهوده‏کاری است.امیرالمؤمنین علی(ع) دراین باره فرمود: «رخّص رسول الله فی البکاء عند المصیبه و قال:"النفس مصابه و العین دامعه و العهد قریب فقولوا ما أرضی الله و لا تقولوا الهجر"؛[6]پیامبرخدا اجازه داد که در مصیبت‏ها بگرییم و فرمود: "نفس، مصیبت دیده است و چشم،گریان و عهد و یاد، نزدیک. پس چیزی بگویید که خدا را خشنود کند و هذیان نگویید."»واژه ی «رخّص» بیان می دارد گریه جایز دانسته شده است.

دو روایت از امام صادق(ع) مؤید این مطلباست:

1- «هر کس از مصیبتی که به او رسیده، برجان خویش بیم ناک است، اشک بریزد که او را تسکین میدهد.»[7]

2- « فأفض من دموعک، فانّها تسکّن[8]؛ اشکبریز، که آن را تسکین بخش است.»

3. درد دل کردن با برادران دینی؛

یکی از راه های جلوگیری از افزایش غم، درمیانگذاشتن غم و غصّه با مشاوران مؤمنی است که اهل درد و دل سوزند. امام صادق(ع) در اینزمینه می فرماید: « اذا ضاق احدکم فلیعلم أخاه و لایعین علی نفسه [9]؛ هرگاه یکی ازشما دچار گرفتاری غم و اندوهی شد، باید برادر خود را آگاه سازد و به توانایی خود اکتفانکند.»

4. تلقین تحمّل؛

یکی از شیوه های برخورد با امور غمناک،افزایش میزان شکیبایی با تلقین تحمّل است. رهنمون کردن فرد غمگین به این معرفت والاو تکرار و تلقین آن، در بالا بردن روحیه ی او و در نتیجه جلوگیری از افزایش اندوه،مؤثر خواهد بود و این پیام «سلوت» الهی است که بر غم‏زدگان نوید میدهد. امام علی(ع)در این باره می فرماید: «اذا تباعدت المصیبته قربت السلوه[10]؛ چون مصیبت دور میشود،فراموشی نزدیک میگردد.»

در روایتی از امام صادق(ع) آمده: «خداوندبر بندگان خود منّت گذارده و سه چیز را در نظام خلقت برقرار نموده است: ... فراموشیرا بر مصیبت زدگان القا نموده است که اگر این نمی بود و مصیبت همچنان با شدت اولیهی خود باقی می ماند، نسل منقطع میشد ...»[11] سلوت به معنای دورشدن تدریجی غم زدگاناز فکر کردن دائمی به امور غم انگیز و غمگین و به عبارت دیگر تلقین فراموشی نسبی دردو غم و سختی و مصیبت اولیه ی اشتغال به امور طبیعی زندگی است.

نکته‏ی مهّم دیگر ناامیدی و احساس ناتوانیناشی از ناآگاهی از توان بردباری است. از بررسی روایات برمی آید هنگام بلا و بلکه قبلاز آن، توان تحمّل و مقاومت، افزایش مییابد. امام صادق(ع) در این ‏باره فرمود:

«انّ الصّبر و البلاء یستبقان الی المؤمنفیأتیه البلاء و هو صبور ٌ[12]؛ همانا صبر و بلا به سوی مؤمن، سبقت میگیرند پس بلابه او میرسد، در حالی که صبور است.» از این رو پیش از گرفتارشدن به بلا توان صبر افزایشمی یابد و تلقین چنین باوری، نقش مهمّی در ازدیاد تحمّل دارد.

نکته ی جالب تر این که بین صبر و بلا موازنهبرقرار است؛ یعنی هر اندازه بلا بیشتر باشد، صبر بیشتری نیز عطا می شود. پیامبر خدا(ص)درباره ی این موازنه می فرماید: «انّ الصّبر یأتی من الله علی قدر البلاء[13]؛ هماناصبر به اندازه ی بلا از جانب خداوند می¬آید.» پس گرفتاری به هر اندازه که باشد، بههمان اندازه هم توان تحمّل آن داده می شود. در این حالت ـ که فرد از توان مقاومت خودآگاه شود ـ احساس قدرت، بیشتر می شود و هیچ غمی غیرقابل تحمّل نخواهد بود.

لذا با به کارگیری و تمرین جملات مثبت وتلقینات صبرآفرین، می توان علاوه بر جلوگیری از افزایش غم به موفّقیت های شگفت آورنیز دست یافت.[14] چنان که امیرالمؤمنین علی(ع) می فرماید:

1-« اذا صبرت للمحنه فللت حدّها[15]؛ هرگاهدر برابر محنت صبر کردی ، تیزی آن را از بین برده‏ای.»

2- «من ادّرع جنّة الصّبر، هانت علیه النّوائب[16]؛کسی که زره صبر بپوشد، حوادث روزگار بر او آسان میشود.»

3- امام(ع) در وصیت خود به «محمد بن حنیفه»می فرماید: « الق عنک واردات الهموم معزائم الصّبر، عوّد نفسک الصّبر فنعم الخلق الصّبرو احملها علی ما أصابک من أحوال الدّنیا و همومها[17]؛ اندوه‏های وارده را به وسیلهی عزم بر صبر کردن، از خود دور ساز. نفس خودت را به صبر کردن عادت بده که صبر کردن،خلق و خوی خوبی است و آن را بر آن ‏چه از احوال دنیا و اندوه های آن به تو میرسد، متحمّلساز.»

نکته ی جالب روایت اخیر سفارش امام به«عادت دادن خود به صبر» است و معلوم است که عادت، نیاز به تمرین مستمر دارد.[18]

لذا از مجموعه ی این روایات بر می آید کهصبر علاوه بر معنای مصطلح و مرسوم درون‏ریزی غم و اندوه‏ها، به معنی مقاومت در مقابلضربه های حوادث روزگار مخصوصاً ضربات اوّلیه و مهارت مدیریت فشارهای روانی حاصل ازآن هاست. پس نه صبر به معنای سکون و سکوت است و نه هر سکون و سکوتی نشانه‏ی بردباریاست. فرد صبور با بردباری به پذیرش فعّال و پویای موقعیت و جست وجوی یک راه حل منطقی،در مدیریت آن موقعیت «غم و اندوه»آفرین اقدام می کند.

5. دوری از عوامل شدت زا؛

دور نگه داشتن فرد آسیب دیده از عوامل پیدایشو تقویت کننده‏ی بیماری جسمی و یا روانی، از مهم ترین اقدامات برای حفظ روحیه و آرامشفرد است. یکی از این فشارهای روانی، شماتت و سرزنش است. با سرزنش فرد غمگین، فشار روانیامور غمناک مضاعف میگردد. در روایات گوناگونی از سرزنش شخص غمگین نهی شده است. امامصادق(ع) دراین‏باره میفرماید: «من شمت بمصیبته نزلت بأخیه لم یخرج من الدّنیا حتی یفتتنبه[19]؛ هرکس برادر دینی اش را برای گرفتاری شماتت کند، از دنیا نرود تا خود به آنمبتلا شود.» بنابراین، از سرزنش‏های تربیتی باید در فرصتی مناسب به‏عنوان انتقال تجربهجهت عبرت آموزی، استفاده کرد.

یکی دیگر از عوامل بسیار مهم، توجه به خوردنو حلال خوری است. تنها راه دیدار رحمت الهی علم و عمل است وآن نیز«جز با تن¬درستی ممکننیست و تن درستی نیز جز با تناول کردن غذا و خوراک به مقدار حاجت در هر شبانه‏روز میّسرنمی شود .»[20] لذا غذا خوردن نیز از امور دینی است. بر این اساس خداوند بزرگ می فرماید:«کلوا من طیبات واعلموا صالحا[21]؛ از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید.»

6. توجّه به ارزش پاداش تحمّل؛

یکی از اموری که در افزایش صبر و تحمل دربرابر گرفتاریها و جلوگیری از افزایش غم و غصّه مؤثّر است، توجّه به ارزش پاداش تحمّلاست. پیامبر(ص) در نامه‏ای که برای تسلیت و تعزیت معاذ در مرگ فرزندش نوشته بودند،فرمودند: « فرزند موهبت الهی است که به‏صورت امانت در اختیار تو قرار داده شده اگردر گرفتن امانت صبور باشی، اجر کثیر، رحمت و هدایت الهی از آن تو خواهد بود. مبادامصیبت خود را با بیتابی بیشتر نمایی؛ چرا که در این ‏صورت، علاوه بر مصیبت وارده، اجرخود را نیز از دست می¬دهی.»[22]

امام کاظم(ع) فرمود: « اَلمصیبةُ لِلصّابِرِواحِدَ?ٌ لِلجازِعِ اثنان[23]؛ مصیبت صابر یکی است و مصیبت کسی که جزع و فزع میکند،دوتاست.» از روایت چنین به دست می آید که منظور از دو تا شدن مصیبت زائل شدن اجر اوجهت جزع و فزع است، و این مصیبت به همراه مصیبت وارده، درد مضاعف بر فرد کم صبر تحمیلمی کند. چنان که در بعضی روایات نیز آمده است: «فانَّ المصابَ مَن حَرُمَ الثّواب[24]؛مصیبت زده ی واقعی کسی است که از ثواب بی بهره بماند.»

7. پرهیز از یاد غم ها و غصّه ها؛

یکی از دلایل ناشادی اکثر افراد غمگین،نداشتن مهارت در آمارگیری مواهب الهی است، در عوض استعداد عجیبی در لیست کردن مشکلات،رنج ها، گرفتاریها و غم و غصّه ها دارند. تفکّر دائمی به نواقص و نقائص و طرح آن، ارمغانیجز غم و افسردگی، ناامیدی و بی حوصلگی، انزوا و بدبینی ندارد.[25]

8. خودمشغولی؛

ساده ترین راه مدیریت غم در وضعیت بحرانتلاش در انجام کاری مفید و سازنده است. از راه های خودمشغولی می توان ورزش¬هایی مثلشنا و پیاده‏روی، قدم‏زدن در فضاهای سبز، شرکت در مسابقات ورزشی همچنین ملاقات با دوستانو هم سخنی با آنان، ادامه تحصیل، رفتن به مراکز زیارتی- تفریحی، علمی- آموزشی یا تکراراذکار ایام هفته و خواندن ادعیه‏ی گوناگون و ... اشاره کرد که می تواند در جای خودعلاوه بر این که از بهترین عوامل جلوگیری از افزایش غم و یا کاهش غم باشد، به نوعیبهترین راه مدیریت غم را ارائه دهد.:

پی‌نوشت‌ها

[1] - نهج البلاغه، حکمت143، ص 659.

[2] - همان،حکمت291، ص701.

[3] - غرر الحکم،ح 2243.

[4] - همان، ح1779.

[5] - کوفی، محمد بن محمد بن اشعث،بیتا،الجعفریات، (الاشعثیات)، تهران، مکتبه مینوی و قرب الاسناد، ص234؛ بحار الانوار، ج82، ص144، ج82، ص144.

[6] - دعائم الاسلام، ج1، ص225.

[7] - من لا یحضره الفقیه، ج1، ص187 .

[8] - الرّاوندی، سعید بن عبدالله (قطبالدّین راوندی)، 1407ق، الدّعوات، قم، مؤسّسه الامام المهدی(عج)، چاپ اوّل، ص285، ح8.

[9] - وسایل الشّیعه، ج2، ص55.

[10] - غرر الحکم، ح4055.

[11] - کافی، ج3، ص227 .

[12] - من لا یحضره الفقیه، ج1، ص177

[13] - کنز العمال، ج6، ص376.

[14] - برای آگاهی بیشتر ر.ک به غم و شادیدر سیره ی معصومان(ع)، ص 183، با اقتباس.

[15] - غرر الحکم، ح6281.

[16] - همان، ح6295.

[17] - من لا یحضره الفقیه، ج4، ص386.

[18] - علم الهدی، محمّدباقر،1383، خورشیداسلام چگونه درخشید، مشهد، انتشارات سنبله، ج4، صص70-79، بااقتباس.

[19] - کافی، ج2، ص159 .

[20] - کاظمی ، محسن، 1387، راز شادابی،بی جا، انتشارات میم، چا پ سوم، ص 19.

[21] - مؤمنون (23)، 51.

[22] - منتهی الآمال، ج2، ص375.

[23] - میزان الحکمه، ج2، ص29.

[24] - منتهی الآمال، ج2، ص375.

[25] - غم و شادی در سیره ی معصومان(ع)،صص 4-203، با اقتباس .

منبع: نشریه پیام زن شماره 233

نویسنده: صدیقه حسین پور